مجيدزاده، يوسف؛ ‌كلكي، بيژن؛ ونادري، حسين. "آگاهي‌هايي درباره ايلها و طايفه‌هاي لرخرم‌آباد". دوره 2، ش 22 (مرداد 43): ص 2-7، تصوير.

خلاصه:موقعيت جغرافيايي سرزمين مورد بررسي و بخش‌هاي آن، طوايف، ايلها، تيره‌هاي هريك از اين بخشها، معرفي بخشهاي چقلوندي، الشتر، دلفان، زاغه، چگني،‌كوهدشت، ويسيان، ملاوي، الوار گرمسير، پاپي، سيمره، حومه ـ گويش مردمان اين طوايف.

آگاهيهائي درباره ايلها و طايفه‌هاي لر خرم آباد

يوسف مجيدزاده ‌

بيژن كلكي

حسين نادري

در تابستان سال 1342 خورشيدي اداره كل موزه‌ها و فرهنگ عامه براي بررسي در زندگي مادي و معنوي مردم بخشي از غرب ايران، چند گروه  از كارمندان خود را به آن سرزمين گسيل داشت. ما سه تن نيز به صورت يك گروه، دو ماه در بخشي از لرستان به بررسي پرداختيم و توانستيم كه مواد فراواني گرد آوريم. اين بررسيها بر طبق يك برنامه دهساله انجام مي گيرد كه از گوشه شمال غربي ايران آغاز شده است و اكنون به خوزستان رسيده است.

اميد است كه بررسيهاي ما در جزو انتشارات اداره فرهنگ عامه چاپ و در دسترس همگان گذاشته شود.

در زير ما نخست آگاهيهاي كوتاهي درباره سرزميني كه در آن به بررسي پرداخته‌ايم و ايلها و طايفه هاي آن مي دهيم و سپس آئين سوگواري را در آنجا (كه به شيوه كهن بازمانده) ياد مي كنيم.

يوسف مجيد‌زاده ـ بيژن كلكي ـ حسين نادري

سرزمين بررسي

دسته‌هائي از ايرانيان كه در بخشي از باختري و مركز ايران مي نشينند «لر» ناميده ميشوند. لرها به دو دسته بزرگ بخش ميشوند يكي دسته‌اي كه همه طايفه‌هاي بختياري را در برمي‌گيرند و لر بزرگ ناميده ميشود و ديگر دسته اي كه لرهاي لرستان و خوزستان را در بر مي گيرد و لر كوچك ناميده ميشود. مرز ميان اين دو دسته رودخانه بختياري است. شهر خرم‌آباد مركز لر كوچك و همچنين مركز فرمانداري كل لرستان است و دوازده بخش به نامهاي زير دارد:

1 ـ حومه

2 ـ چَقَلْوَنْدي

3 ـ دِلْفان

4 ـ زاغِه

5 ـ چِگِني

6 ـ كوهدشت يا تَرْهان (طَرْهان)

7 ـ سلسله يا اَلَشْتَر

8 ـ وِيْسانْ يا كِرّه گاه

9 ـ مَلاوي يا بالا گِريِوه

10 ـ اَلْوارِ گرمسيري يا حسينيه

11 ـ پاپي

12 ـ صِيْمَرِه

در هر يك از اين بخشها يك ايل يا چند طايفه مي‌نشينند. مردم اين سرزمين به دو گويش جداگانه لكي و لري سخن مي‌گويند كه با يكديگر از نظر دستور و هم از نظر واژه‌ها فرق فراوان دارند.

لري به فارسي ادبي نزديكتر است و لكي به گويش كرمانشاهي. طايفه‌هائي كه در بخشهاي شمالي شهرستان خرم آباد مي نشينند به گويش لكي، و طايفه هائي كه در بخشهاي جنوبي آن زندگي مي كنند به گويش لري سخن مي گويند.

تا اوايل پادشاهي رضا پهلوی همه ايلها و طايفه هاي اين بخش چادرنشين بودند و تابستانها به سردسير و زمستانها به گرمسير كوچ مي كردند. هنگاميكه به فرمان آن شاهنشاه قرار شد كه ده‌نشين بشوند هر زمين به افراد طايفه اي كه در آن     [2]     نشسته بود قسمت شد. در هنگام تقسيم اگر طايفه‌اي در گرمسير بود از زمينهاي گرمسير به افراد او رسيد و اگر در سردسير بود از زمينهاي سردسير. در نتيجه دسته‌هاي كوچكي از لكها (آنهائي كه به گويش لكي سخن مي گويند) در ميان لرها (آنهائي كه به گويش لري سخن مي گويند) و دسته‌هائي لرها در ميان لكها ماندند و تقريباً همه اين دسته‌ها با آنكه در هم شدند، هنوز گويش پيشين خود را نگاهداشته‌اند.

 دو زن لر

اينك در زير نام ايلها و طايفه‌ها و تيره‌هاي هر يك از بخشهاي خرم آباد را ياد مي كنيم:

1 ـ بخشهاي چقلوندي: اين بخش در شمال خاوري خرم آباد است و از يك سو با شهرستان بروجرد و سوي ديگر با بخشهاي «الشتر» ، «زاغه» و «پاپي» همسايه است. مردمان اين بخش همه از ايل «بيرانوند» هستند كه بزرگترين ايل خرم آباد است. تيره‌هايي از «بيرانوند»ها در بخشهاي «زاغه»، «كوه دشت» و «حسينيه » مي نشينند. اين ايل همه به لكي سخن مي‌گويند مگر تيره‌اي از آنها كه در «حسينيه» زندگي مي‌كنند. «بيرانوند»ها شيعه هستند و جمعيت آنها به هشت هزار تن مي رسد و به گفته خودشان در يك سرشماري كه در سده پيش صورت گرفت هجده هزار خانواده بوده اند.

2 ـ بخش سلسله يا الشتر: اين بخش در شمال خرم آباد و در ميان بخشهاي «دلفان»، «چگني»، «زاغه» و «چقلوندي» قرار دارد و يكي از آبادترين بخشهاي لرستان است. از شمال خاوري با نهاوند  و بروجرد همسايه است. در «سلسله» سه طايفه مي نشينند و هر سه به لكي سخن مي‌گويند و بزرگترين آنها طايفه «حسنوند» است كه نزديك به 30 هزار تن جمعيت دارد. دو طايفه ديگر يكي «يوسفوند» و ديگري «كليوند» ناميده مي شوند و هر يك پيرامون 10 هزار تن جمعيت دارد.

 نمونه چادر سياهي كه مردم لرستان در آن زندگي و بيشتر در سرزمينهاي سرد سيري برپا ميدارند.

 3 ـ بخش دلفان: اين بخش شمالي‌ترين بخش شهرستان خرم آباد است و از يك سو با شهرستان هاي نهاوند، كنگاور، كرمانشاه و ايلام و از سوي ديگر با «بخشهاي چگني و الشتر» همسايه است. اكنون در «دلفان» هشت طايفه زندگي مي‌كنند كه بزرگترين آنها طايفه «ميربك» است. اين طايفه پيرامون 60 هزار تن جمعيت دارد. طايفه هاي ديگر «موميوند»، «ايتيوند»، «كاكاوند»، «نور علي»، «اولاد قباد»، «سنجابي» و «چاواري» ناميده مي شوند. اين هشت طايفه همه به لكي سخن مي‌گويند. مردم اين بخش شيعه و اهل حق‌اند.

4ـ بخش زاغه: اين بخش در خاور خرم آباد و در ميان بخشهاي «ويسيان»، «پاپي»، «چقلوندي»، «الشتر»      [3]      و «حومه» قرار دارد و در آن پنج طايفه به نامهاي «سگوند»، «قائدرحمت»، «دالوند»، «رازان» (آروان) و يار‌احمدي مي نشينند. بزرگترين اين طايفه‌ها «سگوند» است كه نزديك به 50 هزار تن جمعيت دارد و به دو تيره «عاليخاني» و «رحيم خاني» بخش مي‌شوند. عاليخاني‌ها در «زاغه» مي نشينند ولي «رحيم خانيها» در بيرون از اين بخش، در انديمشك، زندگي مي كنند اين پنج طايفه در گذشته به صورت يك ايل بزرگ به نام ايل «باجول وند» بودند. اين طايفه‌ها همه شيعه هستند و به لكي سخن مي گويند مگر سگوندها كه گويش لري دارند

چند زن و مرد كشاورز لر پيرانوند در چقلوندي در حال شستن گندم.

 5ـ بخش چگني: اين بخش در باختر شهرستان خرم آباد و در ميان بخشهاي «دلفان»، «الشتر»، «حومه»، «ويسيان»، «ملاوي» و «طرهان» قرار دارد. مردمان آن همه از ايل چگني هستند و به گويش لري  سخن مي گويند. جمعيت ايل چگني پيرامون 35 هزار تن است و سه طايفه از آن در بخش ويسيان زندگي مي كنند و همه شيعه هستند.

6ـ بخش كوه دشت يا طرهان: اين بخش باختري‌ترين بخشهاي لرستان است و از خاور با بخشهاي «ملاوي»، «چگني» و «دلفان» و از باختر و شمال و جنوب با شهرستان ايلام همسايه است. در اين بخش كه يكي از پرجمعيت‌ترين بخشهاي خرم آباد است، طايفه‌ها و تيره‌هاي بسياري زندگي مي كنند كه برخي از آنها به لري و برخي ديگر به لكي سخن مي گويند نام طايفه ها به شرح زير است: «امرائي»، «سوري»، «آدينه وند»، «آزاد بخت»، «گراوند»، «كوشكي»، «كوماني»، «گرمي»، «زروني» (ضروني)، «ريكا»، «زيودار»، «چهار قلعه»، «ابوالوفا»، «قلندري»، «رويش»، «كتوله» و «خليفه».

گذشته از طايفه‌هاي بالا تيره‌هايي نيز در اين بخش زندگي مي كنند كه هر يك تيره اي از ايلها و طايفه هاي ديگر هستند. نام اين تيره‌ها به شرح زير است:

 نمونه خانه‌هايي كه مردم لرستان در سرزمينهاي گرمسيري برپا ميدارند و آن را كپر مي‌نامند كپر را از ني و الياف گياهاني‌كه در مردابها مي رويد مي سازند و درون آن نسبتاً خنك است.

«نور علي» از طايفه مير بك كه در بخش دلفان مي نشينند، «كوسه كوسه» از طايفه ميربك بخش دلفان، «مهكي» از طايفه كاكاوند بخش دلفان، «كاكاوند» از طايفه كاكاوند بخش    [5]     دلفان، «اولاد قباد» از طايفه اولاد قباد بخش دلفان،  «مال ـ امير» از طايفه يوسف وند بخش الشتر، «سادات» از طايفه بزرگ سادات است كه همه در لرستان پخش شده اند، «رشنو» ازطايفه بزرگ رشنو كه در همه لرستان پراكنده اند و به گفته خودشان در سراسر ايران نيز پراكنده شده اند، «شيرآوند» از ايل «چگني» و «كمالوند» كه تيره اي كوچك و جداگانه است.

گذشته از طايفه‌ها و تيره هاي بالا دو تيره ديگر هم در بخش كوهدشت زندگي مي كنند كه هر دو پيشه‌ورند، يكي به نام «حدادها» كه پيشه شان آهنگري و مسگري است و براي بافتن كار و گذراندن زندگي به آبادي‌هاي اين بخش سفر مي‌كنند. ديگر«جيلاوند» كه كارشان جولائي است و براي مردم دهات كوهدشت جولائي مي كنند.

همه مردم اين بخش شيعه هستند ولي طايفه هاي«ابول وفا» و «قلندري» و تيره هاي «نور علي» و «كوسه كوسه» اهل حق‌اند. گاهي در ميان طايفه هاي ديگر اين بخش نيز خانواده‌هايي از اهل حق ديده ميشوند.

7 ـ بخش ويسيان: اين بخش در جنوب شهرستان خرم آباد قرار دارد و مردمان آن همه شيعه هستند و به لري سخن مي گويند. طايفه هاي«مير» و «بهاروند»و سه طايفه «شاه كرم»، «ويس كرم» و «عمد حسن» كه از ايل چگني هستند، در اين بخش زندگي مي كنند. گذشته از اين طايفه‌ها تيره هاي كوچك ديگري تيز در اين بخش ساكن اند به نامهاي: «سادات»، «بيرانوند»، «كبگان»، «جودكي» و «بومي». بومي‌ها به گفته خودشان از روزگاران كهن در اين بخش مي‌نشسته‌اند و جزو هيچ طايفه و ايلي نيستند.

8 ـ بخش ملاوي : اين بخش در جنوب شهرستان خرم آباد قرار دارد و با بخشهاي الوار، گرمسيري، پاپي، ويسيان، چگني و كوهدشت .و همچنين با شهرستان ايلام همسايه است. مردمان آن همه شيعه هستند و به لري سخن مي‌گويند و نام طايفه هاي آن «جودكي»، «مير» و «بهاروند» است. اين سه طايفه پيش از اين ايل بزرگي را به نام «دركوند» تشكيل ميدادند، طايفه مير كه بزرگترين اين طايفه‌هاست چنانكه از نامش پيداست از خوانين ايل «دركوند» بودند و آنان را نخست «مير دركوند» مي ناميدند. طايفه«مير» گذشته از ويسيان و بالا گريوه در بخشهاي الوار گرمسيري و صيمره نيز مي نشينند.

 دو دختر كوچك لر از نورآباد دلفان.

 ويرانه چند دهانه از چهارده دهانه پل كشكان يكي از چهار پل باستاني كه بر روي رودخانه كشكان ساخته شده است.

9 ـ بخش الوار گرمسيري: اين بخش جنوبي‌ترين بخش لرستان و با شهرستان انديمشك هم مرز است و مردم آن به گويش لري سخن مي گويند و طايفه هاي زير در آن مي نشينند .

«بهاروند»، «مير»، «قلاوند»، «شيخ»، «زيد علي»      [6]      (طايفه‌اي از ايل بيرانوند كه در بخش  جقلوندي مي نشينند)همه اين طايفه‌ها (مگر طايفه زيد علي كه اهل حق هستند) پيرو آئين تشيع اند.

10 ـ بخش پاپي : اين بخش كوهستاني است ولي راه آهن از آن مي گذرد و راه مالرو نيز دارد و در جنوب شرقي لرستان واقع است و با شهرستانهاي بروجرد، اليگودرز و دزفول همسايه است و مردم آن به گويش لري سخن مي گويند و همه شيعه هستند. گذشته از پاپيها طايفه هاي «كائد» (از بختياريهاي فولادوند) «گراوند» ، «قائد رحمت» و «شيخ» (كه جايگاه اصلي آن پيش از اين ياد شد) نيز در اين بخش مي نشينند.

بايد يادآور شد كه در سرزميني كه در بررسي انجام گرفت تنها به سه ايل برخورديم «بيرانوند»، «چگني» و «پاپي».گروههاي ديگر اين طايفه ناميده مي شدند و سازمان ايلي نداشتند.

11 ـ بخش صيمره يا سيمره: اين بخش در جنوب لرستان افتاده و رودخانه بزرگ صميره آن را از بخشهاي ديگر لرستان جدا ميكند. در شاخه اصلي رودخانه پلي وجود ندارد، در صورتي كه بر شاخه فرعي آن به نام كشكان ويرانه چهار پل باستاني باز مانده است. امروز آمد و شد مردم صميره با بخشهاي ديگر لرستان با«كلك» انجام مي‌گيرد (كلك چند خيك باد كرده به هم بسته است كه تخته‌هايي برروي آن مي اندازند و برروي تخته‌ها مي‌نشينند و با آن از آب مي‌گذرند).

12 – بخش حومه: اين بخش آبادي‌هاي پيرامون خرم آباد را دربردارد و مردمان آن به يك گونه لري سخن مي‌گويند و خود را وابسته به هيچ طايفه و ايلي نمي شمارند.       [7]

 يك دختر لر در ربط (يكي از آبادي‌هاي بخش الشتر) كه از كار دوشيدن گوسفندان باز مي‌گردد.

 بخشي از يك دهانه پل كشكان